Chandra e XMM-Newton a beico ël disné da sgnor d’un përtus nèir ëd massa antërmes

Na sorgiss ëd ragg X vëddù ant el reu ‘d na galassia elitica a podria esse un ràir esempi ‘d përtus nèir pì grand ëd coj ch’a son formasse da stèile grande ma pì cit dij përtus nèir supermassis ch’as treuvo ant ij nuclei ‘d quasi tute le galassie. La dëscuèrta a l’é stàita publicà an sl’Astrophysical Journal  (Yi-Chi Chang et al. 2025, “Multiwavelength Study of a Hyperluminous X-Ray Source near NGC 6099: A Strong IMBH Candidate”) da ‘n team ch’a comprend cò Roberto Soria, në siensià ëd l’INAF-OATo

J’oget un poch stërmà che a son stait studià an cola arserca as ciamo an angleis “intermediate mass black holes” (IMBH), visadì përtus nèir con na massa antërmes. Soe masse a son
fra quaich senten-a ëd volte e quaich sent mila volte la massa del Sol. Vaire modej teorich a predisso la presensa dj’IMBH ant ij nuclei dij grup pì s-ciass ëd stèile, e ant ij nuclei dle galassie nane, andoa a l’avio nen a basta ‘d carburant per chërse come ij përtus nèir supermassis.

La galassia elitica cha a smija avej col IMBH brilant as ciama NGC 6099 e a l’é a na distansa ed 450 milion ‘d ann-lus, ant la costellassion ‘d Hercules. La sorgiss ëd ragg X a l’é a pì ëd 40mila ann-lus dal sènter ‘d cola galassia. A l’era stàita notà dël 2009 dal telescopi spassial Chandra (n’utiss ëd la NASA per osservassion ai ragg X), përchè a smijava già motobin luminosa për na cita sorgiss mach ‘d massa steilar. Quand che a l’é staita oservà torna, dël 2012, con ël telescopi spassial XMM-Newton (n’utiss ëd l’ESA), a l’era vnì ancora 100 volte pì brilant. Dòp, dël 2023, oservà torna con XMM-Newton, a l’era calà giù a livel dla luminosità dël 2009.

La luminosità motobin elevà, e la temperadura dla radiassion (3 milion ‘d Kelvin) a indico che a ven da n’IMBH. Com a l’é rivà n’IMBH ant el reu ‘d cola galassia? Na possibilità dont jë siensià a discuto an sò travaj a l’é che l’IMBH a l’era ‘l përtus nèir al sènter ‘d na galassia nana che a girava dantorn a NGC 6099. Quand che costa cita galassia satélit a l’é afondà andrinta a NGC 6099, a l’ha perdù soe stèile, ma l’IMBH a l’é restà ant la periferìa ‘d la galassia pì granda, ancora con un grup s-ciass ed stèile gropà a chiel. Se costa spiegassion a l’é vera, j’IMBH a sarìo dij fòssil dl’evolussion e dla chërsensa dle galassie gròsse a travers la catura ‘d galassie pì cite.

Përchè col IMBH a l’é vnì brilant parèj mach adess? Na fòrt luminosità X a veul dì che a-i é motobin ‘d gas che a dròca ant ‘l përtus nèir. A dovria nen essie ‘d gas dantorn ai confin ‘d na veja galassia elitica. Però se l’IMBH a l’é andrinta a un grup s-ciass ‘d stèile, a peul esse che un-a ‘d cole stèile a l’é passà tròp davzin al përtus nèir, a l’é s-ciapasse e sò gas a l’é stait ingerì dal përtus nèir, an generand radiassion X. J’astronom a ciamo cost aveniment “tidal disruption event”.

J’astronom a l’han peui dovrà l’Hubble Space Telescope (telescòpi spassial dla NASA) per guardé l’istessa galassia an sla banda visibil. A l’han dëscoatà un pont brilant associà a la surgiss X, che a peul esse ‘l grup ed stèile dantorn ‘l përtus nèir.

Ant ‘l futur, quand che a sarà posibil dëscheurve motobin ‘d IMBH brilant ant le periferie dle galassie, j’astronom a podran calculé vaire IMBH a-i son ant l’Univers local, vaire stèile a son s-ciapà da coj përtus nèir, e come a fan le galassie a chërse con la catura ‘d sò cit satélit.

Na complicassion pratica a l’é che ij telescòpi spassial Chandra e XMM-Newton a peulo guardé mach na cita region dë spassi. Për lòn, a l’han mach na cita probabilità ‘d trové n’event casual ‘d distrussion ‘d na stèila davzin a un përtus nèir, dont as peul nen savej quand e andoa a capita ant ël cel. Al contrari, ‘l telescòpi spassial cinèis Einstein Probe ant la banda X, e ‘l telescòpi otich Vera Rubin ant ‘l Cile, con sò sondagi “Legacy Survey of Space and Time” (LSST), a peulo pì facilment dëscoaté cole esplosion cosmiche, fin a distanse ‘d vaire senten-e ‘d milion ëd ann-lus. Einstein Probe e LSST a l’han ëdcò la partecipassion ‘d vaire siensià dl’INAF-OATo. Ij telescòpi spassial Hubble e James Webb, cha a l’han dij camp visual pì cit, a peulo peui studié le proprietà dij grup ‘d stèile dantorn a j’IMBH.